زبان عربی و ملیت هایی که با آن تکلم می کنند
زبان عربی، زبانی است که نه‌فقط با واژه‌ها، بلکه با هویتی تاریخی، فرهنگی و روحی با انسان سخن می‌گوید. زبانی که قرن‌هاست در طنین آیات قرآن، در قصاید جاهلی، در مکاتبات حکما و در مکالمات روزمره‌ی میلیون‌ها نفر جریان دارد. عربی، تنها ابزاری برای ارتباط نیست، بلکه آئینه‌ای از تمدن‌هایی است که از صحرای حجاز تا ساحل اندلس، از کاخ‌های بغداد تا بازارهای دمشق در آن نقش بسته‌اند.
این زبان از ریشه‌های سامی سرچشمه می‌گیرد، شاخه‌ای از زبان‌های باستانی که در آسیای غربی شکل گرفتند و بعدها به زبان‌های عبری، آرامی و عربی منشعب شدند. عربی اما در این میان راهی ویژه رفت. نه فقط در مقام زبان مذهبی مسلمانان، بلکه در نقش زبان علم، فلسفه، طب، نجوم، و شعر، در دوره‌ای از تاریخ چنان درخشید که ترجمه‌های عربی، شالوده‌ی بسیاری از علوم مدرن اروپا شدند.
با گذشت زمان، زبان عربی نه تنها پایدار ماند بلکه گسترش یافت. امروز بیش از بیست کشور عرب‌زبان در قاره‌های آسیا و آفریقا، زبان رسمی خود را عربی می‌دانند، و بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به آن سخن می‌گویند. افزون بر این، صدها میلیون مسلمان، فارغ از ملیت یا قومیت‌شان، با واژگان عربی در قرآن، نماز، دعا و مناسک دینی زندگی می‌کنند و با این زبان پیوندی روحی دارند.
اما عربی فقط یک زبان نیست. گویش‌های فراوان آن، از مراکش تا عراق، گواهی از پویایی و تطور آن با زمانه‌اند. زبان کلاسیک عربی که در قرآن و متون ادبی آمده، همچنان به‌عنوان ستون اصلی هویت زبانی عرب‌ها باقی مانده است. در عین حال، عربی مدرن معیار، که در رسانه‌ها، آموزش و ارتباط رسمی کاربرد دارد، پلی است میان فصاحت قدیم و نیازهای امروز.
زبان عربی دنیایی گسترده است؛ دنیایی پر از ظرافت‌های نحوی، واژه‌هایی سرشار از تصویر، قواعدی ساختارمند اما پر انعطاف، و فرهنگی که در هر جمله‌اش ردی از گذشته‌ای دور و پرشکوه دیده می‌شود. اگر کسی بخواهد از جهان عرب سر درآورد، یا بخشی از تمدن اسلامی را به‌درستی درک کند، دانستن این زبان نه‌فقط سودمند، بلکه گاه ضروری است.
در بخش‌های بعد، به‌تفصیل درباره تاریخچه‌ی دقیق زبان عربی، شاخه‌های گویشی آن، نقش آن در جهان اسلام، کشورهای عرب‌زبان، ویژگی‌های دستوری و ساختاری زبان، تأثیر آن بر زبان‌های دیگر، و کاربردهای مدرن آن صحبت خواهیم کرد. این آغاز راه است؛ راهی که با شناخت واژگان آغاز می‌شود و به درک ژرف فرهنگ‌ها می‌رسد.
تاریخچه زبان عربی: از صحرا تا تمدن
زبان عربی، برخلاف بسیاری از زبان‌ها که در سکوت جوامع علمی یا در ساختارهای امپراتوری‌ها رشد کرده‌اند، در بطن صحرا زاده شد. ریشه‌های آن به خانواده‌ی زبان‌های سامی بازمی‌گردد؛ خانواده‌ای که شامل زبان‌های باستانی چون اکدی، آرامی، عبری و فینیقی می‌شود. در میان این شاخه‌ها، عربی یکی از جوان‌ترهاست، اما از نظر گستره‌ی فرهنگی و جغرافیایی، یکی از تأثیرگذارترین‌ها نیز هست.
شکل اولیه‌ی عربی در منطقه‌ی شبه‌جزیره عربستان، در میان قبایل بادیه‌نشین و شهری‌نشین حجاز و نجد شکل گرفت. زبان عربی پیش از اسلام، در دوران موسوم به «جاهلیت»، عمدتاً زبان گفتاری بود، اما به‌شکلی حیرت‌انگیز، از ساختاری بسیار پیچیده، نظام‌مند و هنرمندانه بهره می‌برد. اشعار آن دوران—که بعدها «معلقات» نام گرفتند—نمونه‌های درخشانی از توانایی‌های زبانی و بلاغی این زبان به شمار می‌روند. شاعران عرب، کلمه را چون شمشیر می‌تراشیدند و در میدان فصاحت به رقابت می‌پرداختند.
اما آن‌چه زبان عربی را از حد یک زبان محلی فراتر برد، ظهور اسلام بود. در سده هفتم میلادی، نزول قرآن به زبان عربی نقطه عطفی در تاریخ این زبان پدید آورد. قرآن نه‌تنها محتوایی الهی داشت، بلکه ساختار زبانی‌اش به‌چنان اوجی از بلاغت رسیده بود که حتی دشمنان پیامبر اسلام نیز نمی‌توانستند زیبایی و انسجام آن را انکار کنند. این کتاب آسمانی باعث شد عربی به‌سرعت جایگاه ویژه‌ای در جهان اسلام بیابد و با گسترش فتوحات اسلامی، در سراسر خاورمیانه، شمال آفریقا و حتی بخش‌هایی از اروپا نفوذ پیدا کند.
در سده‌های بعد، به‌ویژه دوران خلافت عباسی در بغداد، زبان عربی نه‌فقط زبان دین، بلکه زبان علم، فلسفه، طب، ریاضیات و هنر شد. ترجمه‌های گسترده از زبان‌های یونانی، سریانی، فارسی و هندی به عربی، کتابخانه‌های علمی را پربار کرد و عربی را به زبان مشترک عالمان مسلمان و حتی دانشمندان غیرمسلمان بدل ساخت. ابن‌سینا، فارابی، ابن‌هیثم، رازی و بسیاری دیگر، آثار خود را به عربی نگاشتند و این زبان به ابزار تولید و انتقال دانش تبدیل شد.
در طول قرون، عربی به گسترش خود ادامه داد، اما هم‌زمان دچار دگرگونی نیز شد. تفاوت‌های منطقه‌ای و تماس با زبان‌های دیگر باعث شکل‌گیری لهجه‌ها و گویش‌های متعدد شد. با وجود این، عربی کلاسیک—که قرآن و ادبیات کهن بر آن استوارند—همچنان به‌عنوان زبان معیار و رسمی باقی ماند و با پیدایش رسانه‌ها و نظام آموزشی مدرن در قرن بیستم، شکلی نو یافته به‌نام «عربی فصیح مدرن» (Modern Standard Arabic) به‌کار گرفته شد که هم‌اکنون در رسانه‌ها، اسناد رسمی، دانشگاه‌ها و کتاب‌های درسی کشورهای عرب‌زبان رایج است.
در طول این تاریخ، عربی نه‌فقط زبان یک قوم، بلکه زبان یک تمدن بوده است. زبانی که از بادیه‌نشینان آغاز کرد، اما در کاخ‌های بغداد، در محراب‌های قاهره، در دانشگاه قرطبه، و در بازار دمشق بالید. حتی در دوران استعمار غربی، که بسیاری از زبان‌ها رو به زوال رفتند، عربی به حیات خود ادامه داد و در بسیاری از مناطق به زبان مقاومت، هویت‌طلبی و بازگشت به ریشه‌های فرهنگی تبدیل شد.
امروز، با وجود جهانی شدن و فشار زبان‌های بین‌المللی مانند انگلیسی و فرانسوی، زبان عربی همچنان زنده، پویا و اثرگذار باقی مانده است. گویش‌های عامیانه روز به روز تحول می‌یابند، شعر و ادب معاصر با آن نفس می‌کشند، و در فضای دیجیتال و رسانه‌های جدید، صدای عربی بار دیگر طنین‌انداز شده است.
جهان عرب و گویش‌هایش: از مغرب تا مشرق
زبان عربی، در سطح جهانی، جایگاه یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل را داراست و در بیش از بیست کشور، زبان رسمی دولت، آموزش و رسانه است. این کشورها عمدتاً در دو قاره آسیا و آفریقا قرار دارند و از نظر فرهنگی و تاریخی، بخش‌هایی از «جهان عرب» به‌شمار می‌آیند. اما نباید این یکپارچگی زبانی را به‌معنای همسانی کامل دانست؛ چراکه گویش‌ها و لهجه‌های عربی تنوعی بی‌نظیر دارند، گاه تا جایی که دو عرب‌زبان از دو کشور متفاوت ممکن است بدون استفاده از عربی معیار، یکدیگر را به‌سختی درک کنند.
کشورهایی که زبان رسمی یا رایج آن‌ها عربی است:
- شبه‌جزیره عربستان (خلیج فارس):
- عربستان سعودی
- امارات متحده عربی
- قطر
- کویت
- بحرین
- عمان
- یمن
- شام و بین‌النهرین:
- عراق
- سوریه
- اردن
- لبنان
- فلسطین
- شمال آفریقا:
- مصر
- سودان
- لیبی
- تونس
- الجزایر
- مراکش
- موریتانی
- شاخ آفریقا و حاشیه آن:
- سومالی (در کنار زبان‌های محلی)
- جیبوتی
- کومور (زبان مشترک با سواحیلی)
- همچنین جمعیت‌های بزرگ عرب‌زبان در چاد، اریتره و برخی مناطق مالی و نیجر زندگی می‌کنند.
در کنار این کشورها، جوامع مهاجر عرب‌زبان در اروپا، آمریکا، استرالیا و آمریکای لاتین نیز نقش پررنگی در حفظ و گسترش زبان عربی دارند.
عربی معیار مدرن (Modern Standard Arabic یا MSA):
این همان زبان فصیحی است که امروزه در کتاب‌ها، اخبار تلویزیونی، متون رسمی، سخنرانی‌ها و دانشگاه‌ها به‌کار می‌رود. ساختار آن بر پایه زبان عربی کلاسیک (عربی قرآن) است، اما با اندکی ساده‌سازی و روزآمدی در واژگان و سبک نگارش. همه کشورهای عرب‌زبان این شکل از زبان را می‌فهمند، حتی اگر در مکالمه روزمره از آن استفاده نکنند. عربی معیار، حلقه‌ی اتصال جهان عرب است.
گویش‌های منطقه‌ای: چهره‌های رنگارنگ زبان عربی
اما در زندگی واقعی، مردم عرب‌زبان غالباً از گویش‌های محلی خود برای ارتباط روزمره استفاده می‌کنند. این گویش‌ها به‌قدری با یکدیگر تفاوت دارند که برخی زبان‌شناسان آن‌ها را به‌عنوان زبان‌های مستقل در دل عربی می‌دانند. در ادامه نگاهی به مهم‌ترین دسته‌بندی‌های گویشی خواهیم داشت:
- گویش مغربی (دارجة یا المغربی):
رایج در: مراکش، الجزایر، تونس، لیبی، موریتانی
ویژگی‌ها: آمیخته با واژگان بربری، فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی؛ سرعت بالا در گفتار؛ برای عرب‌زبانان غیرمغربی دشوارترین گویش به‌شمار می‌رود. - گویش مصری (المصری):
رایج در: مصر
ویژگی‌ها: ساده‌شده، آشنا برای بسیاری از عرب‌زبانان به‌دلیل صنعت فیلم و موسیقی مصر؛ تأثیرپذیری از قبطی و انگلیسی. - گویش شامی:
رایج در: سوریه، لبنان، فلسطین، اردن
ویژگی‌ها: موزون، نسبتاً نزدیک به عربی معیار؛ محبوب در ترانه‌ها، سریال‌ها و رسانه‌ها. - گویش خلیجی:
رایج در: عربستان، امارات، کویت، قطر، بحرین، عمان، جنوب عراق
ویژگی‌ها: واژگان بومی، تأثیرپذیری از فارسی، انگلیسی و هندی به‌ویژه در امارات و قطر. - گویش عراقی:
رایج در: عراق
ویژگی‌ها: تأثیرپذیر از آرامی، فارسی و ترکی؛ تنوع لهجه درون عراق (بغدادی، موصلی، جنوبی و غیره). - گویش سودانی:
رایج در: سودان
ویژگی‌ها: نزدیکی نسبی به عربی حجازی، اما با واژگان محلی بسیار و تأثیرات زبان‌های نوبه‌ای و آفریقایی. - گویش یمنی:
رایج در: یمن
ویژگی‌ها: گاه باستانی‌ترین شکل‌های واژگانی را حفظ کرده؛ دارای تنوع زیاد میان مناطق مختلف. - گویش‌های حاشیه‌ای و خاص:
مانند عربی جیبوتی، عربی چادی، عربی بحرانی (بحرین و شرق عربستان)، و عربی نبطی در میان عشایر.
تقابل گفتار و نوشتار: چالش و زیبایی زبان عربی
این تنوع گویشی باعث شده عرب‌زبانان عادت داشته باشند به دو سطح زبانی مسلط شوند: یکی برای نوشتن (عربی فصیح یا معیار)، و یکی برای گفتار روزمره (گویش محلی). این پدیده که در زبان‌شناسی به آن «diglossia» یا دوگانگی زبانی می‌گویند، ویژگی منحصربه‌فرد زبان عربی در مقایسه با بسیاری از زبان‌های دیگر دنیاست.
چند نفر به زبان عربی سخن می‌گویند؟
بر پایه آخرین آمارها، زبان عربی بیش از ۴۰۰ میلیون نفر گویش‌ور بومی و غیربومی دارد. این جمعیت در سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا پراکنده‌اند. اگر زبان‌آموزان و کسانی که عربی را به‌عنوان زبان دوم یا دینی (در مدارس اسلامی یا حوزه‌ها) می‌آموزند نیز در نظر بگیریم، این عدد از ۵۰۰ میلیون نفر فراتر می‌رود.
کشورهایی چون مصر، الجزایر و سودان در میان پرجمعیت‌ترین کشورهای عرب‌زبان هستند. افزون بر این، جمعیت‌های بزرگی از عرب‌زبانان در آمریکا، فرانسه، آلمان، بریتانیا، برزیل و استرالیا زندگی می‌کنند.
زبان عربی و اقتصاد: چرا این زبان برای تجارت مهم است؟
زبان عربی، برخلاف برخی زبان‌ها که بیشتر بار فرهنگی یا مذهبی دارند، دروازه‌ای به بازارهایی فعال و پرنفوذ در سطح جهانی است. در ادامه، دلایل اصلی اهمیت اقتصادی این زبان را مرور می‌کنیم:
۱. دروازه‌ای به بازار نفت، انرژی و سرمایه‌گذاری
بیش از ۶۰ درصد ذخایر نفتی اثبات‌شده جهان در کشورهای عرب‌زبان قرار دارد. کشورهایی مانند عربستان سعودی، عراق، امارات، کویت و قطر، بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت و گاز دنیا هستند. این کشورها شرکای تجاری قدرتمندی در سطح جهانی‌اند و دانستن زبان عربی برای فعالیت در حوزه انرژی، قراردادهای نفتی، خدمات فنی و واردات/صادرات، یک مزیت رقابتی جدی است.
۲. بازار مصرفی گسترده و روبه‌گسترش
بیش از ۴۰۰ میلیون مصرف‌کننده بالقوه، یعنی یک بازار بزرگ برای کالاهای صنعتی، دارویی، غذایی، آموزشی، فرهنگی، دیجیتال و پوشاک. در کشورهایی چون مصر، الجزایر، مراکش و سودان، جمعیت جوان و رو به رشد است. کشورهای حوزه خلیج فارس نیز بازارهایی با قدرت خرید بسیار بالا دارند.
۳. رونق تجارت و واردات در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس
امارات، عربستان، قطر و کویت جزو بازارهای آزاد و مدرن هستند که درهای تجارت، فناوری، خدمات پزشکی، ساخت‌وساز، مالی و گردشگری را به روی دنیا گشوده‌اند. برندهای بین‌المللی، استارتاپ‌ها و حتی کسب‌وکارهای کوچک در این کشورها رشد می‌کنند. اما حضور موفق در این بازارها بدون فهم فرهنگ بومی و زبان عربی، بسیار دشوار است.
۴. زبان عربی در صنعت گردشگری
کشورهایی مانند امارات، مراکش، مصر، تونس و لبنان، هر سال میلیون‌ها گردشگر عرب‌زبان را می‌پذیرند یا خود صادرکننده گردشگر به اروپا و آسیا هستند. در نتیجه، توانایی درک و تکلم عربی برای فعالان صنعت گردشگری، هتلداری، راهنمایی تور، فروش بلیت و تبلیغات دیجیتال اهمیت کلیدی دارد.
۵. توسعه بازارهای آموزشی، فرهنگی و محتوای دیجیتال
با گسترش فضای مجازی، تقاضا برای تولید محتوای بومی به زبان عربی به‌شدت افزایش یافته است. شرکت‌های بین‌المللی که به دنبال بومی‌سازی (Localization) محصولات خود هستند، به مترجمان، تولیدکنندگان محتوا، بازاریابان دیجیتال و مشاوران زبان عربی نیاز دارند.
۶. ارتباط تجاری ایران با جهان عرب
بیش از ۹ کشور همسایه یا نزدیک ایران، عرب‌زبان‌اند. بازار عراق به‌تنهایی یکی از مهم‌ترین مقاصد صادرات کالا و خدمات ایرانی است. امارات، عمان، قطر و کویت نیز روابط اقتصادی گسترده‌ای با ایران دارند. دانستن زبان عربی برای صادرکنندگان ایرانی، بازرگانان، مشاوران بازرگانی، و فعالان حوزه سلامت و آموزش، یک ضرورت واقعی است، نه فقط یک مزیت.
زبان عربی؛ پلی برای اعتماد و موفقیت در مذاکره
در فرهنگ عربی، زبان فقط ابزار ارتباط نیست؛ نشانه‌ای از احترام، اعتماد و درک متقابل فرهنگی است. کسی که زبان عربی را بداند و بتواند چند جمله ساده را با لهجه محلی ادا کند، در جلسات تجاری یا مذاکرات رسمی، تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. مشتری یا شریک عرب‌زبان، وقتی حس کند طرف مقابل به زبان و فرهنگش احترام می‌گذارد، بسیار راحت‌تر وارد همکاری خواهد شد.
۱. ایران و کشورهای عربی: همسایگان تجاری و فرهنگی
ایران با بیش از ۹ کشور عرب‌زبان همسایه یا هم‌مرز فرهنگی است؛ از عراق و کویت و امارات گرفته تا عمان، قطر، بحرین، عربستان، سوریه و لبنان. بسیاری از این کشورها هم دارای بازار کار فعال‌اند و هم مقصد صادرات کالا و خدمات ایرانی.
در این منطقه، زبان عربی نه‌فقط زبان ارتباط، بلکه زبان اعتماد و اعتبار اجتماعی است. اگر یک ایرانی بخواهد در این کشورها فعالیت تجاری یا حرفه‌ای موفقی داشته باشد، یادگیری زبان عربی، کلید ورود بی‌دردسر و موفقیت‌آمیز به این جوامع است.
۲. زبان، دیوار نیست؛ پُل است
بسیاری از ایرانیان که با اشتیاق به عراق، عمان یا امارات سفر می‌کنند، پس از مدتی به دلیل ناتوانی در ارتباط با مشتری، کارفرما یا ادارات، با مشکل مواجه می‌شوند. دانستن زبان عربی، حتی در حد مکالمه روزمره، می‌تواند این دیوار را بردارد و آن را به پُلی مطمئن برای ارتباط مؤثر، جذب مشتری و انجام امور اداری تبدیل کند.
تفاوت میان دو تاجر ایرانی که یکی فقط فارسی و کمی انگلیسی می‌داند و دیگری مسلط به عربی است، در میزان فروش، قراردادهای منعقدشده، رضایت مشتری و اعتبار حرفه‌ای به‌وضوح دیده می‌شود.
۳. فرصت‌های شغلی واقعی برای ایرانیان در کشورهای عربی
در چند سال گذشته، کشورهای عرب‌زبان حوزه خلیج فارس به‌ویژه امارات، قطر، عمان، کویت و عراق، میزبان هزاران نیروی ایرانی در زمینه‌های زیر بوده‌اند:
- خدمات پزشکی (پزشک، پرستار، داروساز)
- مهندسی (نفت، عمران، برق، مکانیک)
- ساخت‌وساز و پیمانکاری
- حمل‌ونقل و لجستیک
- خدمات گردشگری، زائرپذیری و تورگردانی
- آموزش زبان فارسی یا انگلیسی
- مشاغل بازار، فروشندگی، رستوران، خدمات
در بسیاری از این مشاغل، شرط استخدام یا ارتقا، دانستن زبان عربی است. این زبان نه‌فقط ابزار کار، بلکه امتیازی برای به‌دست آوردن اعتماد کارفرمایان عرب‌زبان و تعامل با مشتریان است.
۴. در تجارت با جهان عرب، زبان عربی سرمایه است
اگر تاجر یا بازرگانی بخواهد با عراق، سوریه، لبنان، عمان یا حتی امارات وارد مذاکره شود، در قدم نخست با اسناد، مکاتبات، فاکتورها و مکالماتی به عربی مواجه خواهد شد. گرچه مترجم می‌تواند کمک کند، اما یک بازرگان موفق باید خودش بتواند مفاهیم کلیدی را به عربی بشنود، درک کند و پاسخ دهد.
در مذاکرات حضوری، در نمایشگاه‌ها و نشست‌های بازرگانی، طرف عرب‌زبان به کسی که به زبان خودش صحبت می‌کند، زودتر اعتماد می‌کند، با او راحت‌تر وارد معامله می‌شود، و حتی تخفیف یا امتیازات خاصی در نظر می‌گیرد.
۵. چرا زبان عربی از انگلیسی مهم‌تر است؟
در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس، گرچه انگلیسی رایج است، اما:
- بسیاری از مشتریان، کارگران، مدیران میانی و کارمندان ادارات دولتی فقط عربی صحبت می‌کنند.
- انگلیسی برای اسناد رسمی، قراردادها و جلسات جدی کاربرد دارد، اما برای موفقیت در ارتباط انسانی و اجتماعی، عربی حرف اول را می‌زند.
- دانستن عربی، یعنی درک لطایف فرهنگ، مذاکره هوشمندانه، احترام‌گذاری و آشنایی با قوانین بومی.
۶. در بازار عراق، عربی یعنی نان و آب
ایران با عراق، یکی از بزرگ‌ترین روابط تجاری را دارد. حجم صادرات رسمی ایران به عراق سالانه میلیاردها دلار است، و صدها شرکت و تاجر ایرانی در بغداد، نجف، کربلا، اربیل، بصره و … حضور فعال دارند.
بازار عراق برای کالاهای ایرانی بسیار باز است، اما شرط بقا در آن، ارتباط مستقیم و بی‌واسطه با مشتری و ادارات عراقی است. از نمایشگاه‌های بین‌المللی گرفته تا بازارهای سنتی، دانستن لهجه عراقی یا عربی رسمی، برگ برنده محسوب می‌شود.
۷. زبان عربی، راهی برای کارآفرینی در کشورهای عربی
اگر کسی بخواهد در کشورهای عربی مانند امارات، عمان، قطر یا حتی عربستان کسب‌وکاری راه‌اندازی کند (مثلاً کافه، فروشگاه، خدمات دیجیتال، آموزش)، داشتن ارتباط مستقیم با جامعه محلی از طریق زبان، بسیار سودآورتر خواهد بود. عربی، رمز درک نیاز بازار، ارتباط با شرکا، جذب مشتری و حتی جلب حمایت‌های دولتی است.
زبان عربی، ابزار موفقیت ایرانیان در منطقه
زبان عربی برای ایرانیانی که می‌خواهند در منطقه خاورمیانه به‌ویژه کشورهای عربی زندگی، کار، تجارت یا مهاجرت کنند، نه یک انتخاب لوکس بلکه یک نیاز واقعی است. این زبان:
- فرصت شغلی ایجاد می‌کند؛
- مسیر مهاجرت را هموار می‌سازد؛
- تجارت را سودآورتر می‌نماید؛
- و مهم‌تر از همه، دروازه‌ای به ارتباط عمیق انسانی و فرهنگی با دنیای عرب است.
دیدگاهتان را بنویسید